Είναι μια συνηθισμένη σύγχυση ότι όλες οι εικόνες που έγιναν απευθείας σε τοίχο είναι τοιχογραφίες. Και άδικη, θα λέγαμε, επειδή η ζωγραφική τοιχογραφίας είναι στην πραγματικότητα κάτι πολύ περισσότερο από ζωγραφική σε τοίχο. Θα το καταλάβετε και μόνοι σας όταν διαβάσετε για την ιδιαίτερη διαδικασία δημιουργίας των έργων αυτών, η οποία είναι αρκετά απαιτητική αλλά αποτελεί και τον λόγο της ανθεκτικότητάς τους. Σε ένα από τα προηγούμενα άρθρα γράψαμε για καμβάδες ζωγραφικής, για το πώς να επιλέξετε έναν ιδανικό καμβά και πώς να προετοιμάσετε έναν καμβά, αλλά καθώς θα συμπεράνετε, η ζωγραφική είναι τέχνη, αλλά ανάλογα με τη βάση η οποία χρησιμοποιείται, οι τεχνικές μπορούν να διαφέρουν σε πολλά πράγματα.
Ο όρος «φρέσκα» (τοιχογραφία) προέρχεται από την ιταλική λέξη «affresco» η οποία στην ελληνική γλώσσα θα μπορούσε να μεταφραστεί ως φρέσκια ή υγρή, αναφερόμενη στο φρέσκο κονίαμα, το οποίο είναι η κύρια ιδιαιτερότητα των τοιχογραφιών. Η τεχνική δημιουργήθηκε, πρακτικά, ακόμα στις προϊστορικές εποχές ενώ αναβίωσε με την ιταλική Αναγέννηση ως η πιο κατάλληλη προσθήκη στα μνημειώδη κτίρια τον 14ο αιώνα, ειδικά στη Φλωρεντία. Ο λόγος για τον οποίο αναβίωσε αυτή η συγκεκριμένη τεχνική ήταν ότι σχετικά γρήγορα μπορούσαν να ζωγραφιστούν μεγάλες επιφάνειες, και μάλιστα σχετικά φθηνά σε σύγκριση με άλλες τεχνικές μνημειώδους ζωγραφικής, όπως τα ψηφιδωτά.
Μιχαήλ Άγγελος Μπουοναρότι - "Η δημιουργία του Αδάμ" (1508-12) μέρος θόλου της Καπέλα Σιστίνα
Η ανθεκτικότητά των τοιχογραφιών οφείλεται στη χημική αντίδραση που γίνεται μεταξύ του νωπού κονιάματος, του χρώματος και του αέρα. Το συνδετικό υλικό του χρώματος σε αυτή την περίπτωση είναι ο ασβέτης του τοιχογραφικού σοβά, ο οποίος σε επαφή με τον αέρα σκληραίνει (μετατρέπεται από υδροξείδιο ασβεστίου σε ανθρακικό ασβέστιο) και αν από πάνω εφαρμοστεί διαλυμένο χρώμα ενώ είναι ακόμη υγρός, όσο στεγνώνει θα κρατήσει και τις χρωστικές ουσίες του χρώματος αυτού και θα δημιουργήσει ένα ισχυρό και χημικά σταθερό έγχρωμο στρώμα.
Πώς προετοιμάζεται η επιφάνεια για τη ζωγραφική τοιχογραφίας
Δεδομένου ότι αναμένεται ότι η ζωγραφισμένη τοιχογραφία θα είναι σχεδόν αιώνια, είναι σημαντικό ο τοίχος στον οποίο δημιουργείται να είναι απόλυτα υγιής - χωρίς υγρασία που θα βγει στην επιφάνεια ή ασταθή τούβλα που θα μπορούσαν να κουνηθούν και να προκαλέσουν ρωγμές στο κονίαμα. Μόνο μετά από κατασκευαστικές παρεμβάσεις, εάν είναι απαραίτητες, ακολουθεί ο σχεδιασμός της τοιχογραφίας και η εφαρμογή του τοιχογραφικού σοβά.
Το κονίαμα εφαρμόζεται συνήθως σε τρία στρώματα, ενώ αποτελείται από σβησμένο ασβέστη και άμμο. Είναι σημαντικό να τηρούνται οι κανόνες τοποθέτησής του, έτσι ώστε το υπόστρωμα να είναι σταθερό και καλά δεμένο στον ίδιο τον τοίχο. Το πρώτο στρώμα κονιάματος παρασκευάζεται με άμμο μεγάλου κόκκου και ασβέστη σε αναλογία 3:1 και τοποθετείται στον τοίχο σε χονδροειδείς και τριχοειδείς επικαλύψεις έτσι ώστε να συνδεθεί καλύτερα το δεύτερο στρώμα πάνω του. Το επόμενο στρώμα («arrico») εφαρμόζεται μετά από μισή ώρα ξήρανσης του πρώτου σε αναλογία 2:1 - δύο μέρη ψιλότερης άμμου και ένα μέρος ασβέστη.
Το πρώτο προπαρασκευαστικό σχέδιο γίνεται πάνω από το δεύτερο στρώμα κονιάματος και αποτελεί μόνο οδηγό του ζωγράφου για τον προγραμματισμό περαιτέρω εργασίας και χρόνου. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εφαρμοστεί το σχέδιο, συνήθως γίνεται με σκόνη κιμωλίας ή άνθρακα και με καφέ-κόκκινο χρώμα. Μερικές φορές, στην περίπτωση τοιχογραφιών των οποίων το τελευταίο χρωματισμένο στρώμα είναι ξεφλουδισμένο, μπορείτε να δείτε αυτό το σχέδιο εν μέρει, ίσως είχατε την ευκαιρία να το παρατηρήσετε.
Το τελευταίο στρώμα τοιχογραφικού σοβά παρασκευάζεται με αναλογία 1:1 και δεν εφαρμόζεται σε ολόκληρη την επιφάνεια, αλλά μόνο όσο μπορεί να ζωγραφιστεί κατά τη διάρκεια 5-6 ωρών ή μίας ημέρας, όσο το κονίαμα θα παραμείνει υγρό και ανοιχτό για εργασία. Αυτό το τελευταίο στρώμα είναι το λεπτότερο, πρέπει να περιέχει την πιο ψιλή άμμο και να είναι καλά εξομαλυμένο.
Πώς ζωγραφίζονται οι τοιχογραφίες
Τα χρώματα διαλύονται με νερό ή διαλυμένο ασβέστη και έτσι εφαρμόζονται με βούρτσα πάνω από το υγρό κονίαμα μετά από μισή έως μία ώρα από την τοποθέτησή του. Το κονίαμα τα απορροφά ενώ ο ασβέστης τα συνδέει κατά τη διαδικασία ξήρανσης και σκλήρυνσης. Δεν αντιδρούν καλά όλες οι χρωστικές ουσίες στην τεχνική αυτή, άρα οι ζωγράφοι πρέπει να είναι προσεκτικοί και σχετικά με αυτό, επειδή ορισμένες χρωστικές ουσίες θα αντιδράσουν στον αέρα και με την πάροδο του χρόνου θα αλλάξουν απόχρωση.
Λόγω της σύντομης ανοιχτής περιόδου του κονιάματος, η τοιχογραφία πρέπει να δημιουργείται γρήγορα και να σχεδιάζεται καλά. Ζωγραφίζεται μόνο από την κορυφή προς τα κάτω λόγω της ροής του χρώματος, ενώ μεγαλύτερες επιφάνειες, όπως ο ουρανός, είναι καλό να σχεδιάζονται σε μία απόπειρα, διότι μπορεί να μην μπορέσετε να αναμείξετε την απολύτως ίδια απόχρωση την επόμενη μέρα.
Όταν το κονίαμα αρχίσει να λευκαίνει και να χάνει την απορροφητική του δύναμη, πλέον πάνω του δεν μπορεί να ζωγραφιστεί με την τεχνική τοιχογραφίας αλλά μπορούν να γίνουν πρόσθετες παρεμβάσεις με την τεχνική «al secco» (ζωγραφική σε στεγνό κονίαμα) όπου ως συνδετική ύλη χρησιμοποιείται η καζεΐνη. Συχνά, οι λεπτομέρειες στο πρόσωπο δημιουργούνταν με αυτή την τεχνική, ενώ το μπλε του ουρανού, για παράδειγμα, μερικές φορές προστίθετο πάνω από το κόκκινο ακριβώς με αυτόν τον τρόπο. Εάν δείτε μια τοιχογραφία με πρόσωπο χωρίς λεπτομέρειες ή με κόκκινο ουρανό, γνωρίζετε ότι είναι μια τοιχογραφία που με τον καιρό έχασε ένα στρώμα χρώματος δημιουργημένο με αυτήν την τεχνική.
Ως εκ τούτου, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα των τοιχογραφιών και τη διαδικασία της ζωγραφικής - το υλικό από το οποίο έχει καταστευαστεί ο τοίχος, η ποσότητα υγρασίας στους τοίχους, η ποιότητα των πρώτων υλών για το κονίαμα και ο τρόπος εφαρμογής του, όπως και οι καιρικές συνθήκες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αυτή η χειροτεχνία εκτιμάται τόσο πολύ. Ο ζωγράφος τοιχογραφίας πρέπει να είναι ταλαντούχος, έμπειρος, γρήγορος και απολύτως επιδέξιος, επειδή οι ψηλοί τοίχοι και οροφές θα απαιτούν ζωγραφική σε αρκετά δύσκολες στάσεις.
Πώς δημιουργήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της ζωγραφικής τοιχογραφίας
Το 1505, ο τότε παγκοσμίως γνωστός και ενδεχομένως ο μεγαλύτερος γλύπτης ποτέ, ο Μιχαήλ Άγγελος Μπουοναρότι (1475 - 1564) έλαβε πρόσκληση από τον Πάπα Ιούλιο Β’ να έρθει στο Βατικανό και να ζωγραφίσει την Καπέλα Σιστίνα. Ο Μιχαήλ Άγγελος ως ισχυρή προσωπικότητα, σπουδαίος καλλιτέχνης και διανοούμενος της εποχής του, με ενθουσιασμό δέχτηκε την πρόκληση, παρόλο που δεν ήταν ζωγράφος, να αποπειραθεί στo να ζωγραφίσει τοιχογραφίες στους τοίχους της Καπέλα Σιστίνα.
Λόγω του ότι δεν είχε καμία εμπειρία, έπρεπε να τα μάθει όλα από την αρχή, ενώ επειδή ήταν μεγάλος ατομικιστής, δεν επέτρεψε να υπάρξει υπερβολική παρέμβαση στις εργασίες των βοηθών του που ήταν επαγγελματίες του κλάδου. Επέμεινε να κάνει τις τοιχογραφίες απολύτως μόνος, ενώ η καθημερινή προετοιμασία της επιφάνειας για ζωγραφική του προκάλεσε ιδιαίτερα προβλήματα, οπότε η πρόοδος ήταν πολύ αργή.
«Ο Χριστός Δικαστής» (1536 - 41) - μέρος της Καπέλα Σιστίνα στο Βατικανό
Ο θόλος της Καπέλα Σιστίνα αποτελείται από 33 τμήματα που απεικονίζουν τμήματα της Βίβλου (Η Δημιουργία του Αδάμ και της Εύας, Το Προπατορικό Αμάρτημα και η Έξωση, Η Κιβωτός του Νώε... κλπ.) και για τα πρώτα 4 χρόνια ζωγραφικής ολοκληρώθηκε μόνο το ένα τρίτο του συνόλου των εργασιών, ενώ για τα υπόλοιπα 2 χρόνια όλος ο θόλος, με εντυπωσιακές τοιχογραφίες που καθημερινά συγκεντρώνουν εκατομμύρια τουρίστες σε ετήσια βάση.
"Θόλος της Καπέλα Σιστίνα " (1508-12)
Από την εποχή των εργασιών στον θόλο έμεινε το ανέκδοτο ότι ο Πάπας Ιούλιος Β ήταν επίσης πολύ θερμόαιμος, όπως και ο Μιχαήλ Άγγελος και ότι ήταν πολύ ανυπόμονος. Μετά από αμέτρητες ερωτήσεις για το πότε θα ολοκληρωθεί το έργο, και άλλες τόσες απαντήσεις «όταν μπορέσω», ο Πάπας χτύπησε τον Μιχαήλ Άγγελο με ένα ξύλο, κάτι που εξόργισε τον καλλιτέχνη ο οποιός εγκατέλειψε αμέσως τη Ρώμη και επέστρεψε στη Φλωρεντία. Ο Πάπας ήταν τόσο απελπισμένος που ήταν ίσως η μόνη φορά που έστειλε έναν απεσταλμένο να παρακαλέσει γονατιστός τον Μιχαήλ Άγγελο να επιστρέψει και να ολοκληρώσει τη δουλειά, και να πληρωθεί ανάμεσα στα 400 και 500 δουκάτα. Ο Μιχαήλ Άγγελος δέχτηκε τη συγγνώμη και τα υπόλοιπα είναι ιστορία.
